Łokieć tenisisty – zwodnicza nazwa, która ze sportem raczej nie ma za dużo wspólnego. Pod tym tajemniczym pojęciem kryją się przede wszystkim dolegliwości bólowe po bocznej stronie łokcia, które najczęściej jednak nie są wywołane długimi treningami i mocnymi uderzeniami w piłkę, a codziennym przeciążeniem i rozwijającymi się mikrourazami.
Prawidłowa, medyczna nazwa łokcia tenisisty to entezopatia nadkłykcia bocznego kości ramiennej. Jak więc widać, ani z łokciem, ani z tenisistą się to nie wiąże. Zatem, o co tu chodzi?
Co to jest łokieć tenisisty?
To przewlekłe schorzenie, które objawia się nieprzyjemnymi doznaniami bólowymi zlokalizowanymi w okolicy nadkłykcia bocznego kości ramiennej. Ze względu na rotację kości względem siebie, w pozycji wyprostowanej ręki z dłonią skierowaną ku dołowi, ból pojawi się na górnej stronie stawu łokciowego, a nie z boku.
Wspominamy tu o nadkłykciu nie bez powodu. Jest to wypukłość kostna, która stanowi przyczep dla mięśni prostowników nadgarstka. Okazuje się bowiem, że problemy i ból wcale nie wynikają z przeciążenia okolicy łokciowej, tylko nadgarstkowej. Można to nawet samemu potwierdzić wykonując proste zadanie:
Połóż rękę na dole skierowaną dłonią w dół. Następnie przyłóż palce drugiej ręki do przestrzeni między wystającym wyrostkiem łokciowym a zgięciem i unieś dłoń w nadgarstku. Poczujesz wyraźne wypchnięcie palców w górę przez kurczące się mięśnie prostowniki. Aby nie pojawiał się ból, musi więc sprawnie funkcjonować zarówno staw łokciowy, jak i nadgarstkowy.
Żarty, żartami, ale jak zobaczyłem łokieć tenisisty u Borisa Beckera, to na chwilę zaniemówiłem.
Szczególnie jego prawa ręka... :x pic.twitter.com/WUC30NR7be
— Przemysław Kasiura (@p_kasiura) November 10, 2020
Kto jest narażony?
Nazwa “łokieć tenisisty” przyjęła się ze względu na charakterystyczne, ostre ruchy nadgarstka i łokcia podczas gry. Co prawda, aż 50% zawodowych tenisistów prawdopodobnie przynajmniej raz w życiu odczuje konsekwencje entezopatii nadkłykcia bocznego, to jednak nawet jeśli ktoś nigdy w tenisa nie grał – schorzenie również może go dotknąć… i to boleśnie.
To najczęściej występujące schorzenie w obrębie ramienia, które oprócz dokuczliwego bólu powoduje też mocne ograniczenie sprawności i swobody ruchów. Choroba w populacji ogólnej występuje z częstością około 3% i mieści się zazwyczaj w przedziale osób między 35. a 60. rokiem życia ze względu na osłabienie siły mięśniowej.
Łokieć tenisistów wpisany jest do wykazu chorób zawodowych dostępnych na stronie gov.pl. Dotyczyć może m.in: pracowników biurowych, informatyków (ze względu na wielogodzinną pracę z użyciem klawiatury i myszki wymagającej nieustannych ruchów w nadgarstku), mechaników samochodowych, fizjoterapeutów, dentystów, krawców, ślusarzy, stolarzy czy elektryków.
Okazuje się jednak, że jeśli ktoś ma spokojną pracę i nie przeciąża zbyt mocno swoich rąk – dolegliwości również mogą się pokazać. Wystarczy bowiem długotrwale nosić ciężkie przedmioty (np: podczas przeprowadzki lub przemeblowania) lub pracować w ogródku (wielogodzinne plewienie, grabienie liści). Intensywny trening na siłowni również może przyczynić się do problemów degeneracyjnych w obrębie łokcia.
Łokieć tenisisty (lub boczne zapalenie nadkłykcia) zwykle zaczyna się jako łagodny ból okolicy łokcia. Pacjenci z przewlekłym stanem zapalnym mogą odczuwać silny ból, który rzadko się zmniejsza. W przewlekłym łokciu tenisisty ból znajduje się na zewnątrz łokcia poniżej wypukłości kości stawu. Poczujesz ból łokcia, jeśli sięgniesz i chwycisz, lub podniesiesz i przenosisz nawet lekki przedmiot.
Możesz mieć łokieć tenisisty, jeśli czujesz ból łokcia:
-
Ból łokcia po zewnętrznej stronie. Ból łokcia przy podnoszeniu, zginaniu ramienia lub chwytaniu nawet lekkich przedmiotów, takich jak filiżanka kawy
-
Powtarzający się ból na zewnątrz przedramienia tuż poniżej zgięcia łokcia
-
Ból łokcia, który promieniuje w dół w kierunku dłoni
-
Trudność w pełnym wyprostowaniu przedramienia
-
Ból, który pojawia się, gdy podajesz sobie ręce, przekręcasz gałki lub podnosisz coś
-
Osłabienie mięśni w ramieniu, przedramieniu lub nadgarstku
-
Zmniejszony zakres ruchów i elastyczność stawie promienno-nadgarstkowym
-
Skurcze mięśni w dolnej części ramienia
-
Ból po naciśnięciu miejsca, w którym ścięgno styka się z kością
Nie musisz być tenisistą, aby cierpieć na boczne zapalenie nadkłykcia. W większości przypadków łokieć tenisisty jest wynikiem ruchów, które wielokrotnie angażują mięśnie przedramienia. Jest to bardzo powszechne w pracy lub jako konsekwencja urazu sportowego.
Łokieć tenisisty – przyczyny
Do wystąpienia objawów łokcia tenisisty prowadzą mikrourazy i procesy zwyrodnieniowe ścięgien mięśni prostowników nadgarstka. Z tego względu najbardziej narażoną grupą pacjentów są przede wszystkim pracownicy fizyczni, którzy wielokrotnie w ciągu dnia powtarzają ruchy zgięcia grzbietowego nadgarstka, jego wygięcie w górę lub pronacji (rotacja wewnętrzna) i supinacji (rotacja zewnętrzna).
Prowadzi to do przeciążenia ścięgien, mikrourazów, a w efekcie do zmian degeneracyjnych w miejscu przyczepu i w obrębie samego ścięgna.
Najczęściej zwyrodnienie dotyka ścięgno mięśnia prostownika promieniowego nadgarstka krótkiego, jednak zdarzają się również przypadki problemów związanych ze ścięgnami mięśni prostownika promieniowego nadgarstka długiego czy prostownika łokciowego nadgarstka lub palców.
Te wszystkie skomplikowane nazwy świadczą jedynie o złożoności budowy mięśni. Choć mogłoby się wydawać, że jest to jedna, spójna i kompletna struktura, to okazuje się, że prostowników nadgarstka mamy aż 6 i każdy odpowiada za nieco inny ruch. Znalezienie przyczyny i dokładnej lokalizacji schorzenia jest więc kluczowe do postawienia prawidłowej diagnozy.
Patogeneza, czyli jakie procesy doprowadzają do tego schorzenia?
Choć dokładna etiologia wciąż nie została poznana, to wiadomo jednak, że związana jest z nadmiernymi skurczami podczas wykonywania czynności chwytania, zwłaszcza z obciążeniem.
Początkowo uważano, że przyczyną łokcia tenisisty jest stan zapalny (w szczególności na początku choroby), który wywołuje burzę rozmaitych czynników prozapalnych niszczących powoli włóknistą strukturę ścięgna, jednak badania histopatologiczne wykazały brak komórek zapalnych u osób z entezopatią nadkłykcia.
Coraz więcej dowodów wskazuje, że powodem wystąpienia objawów jest proces degeneracyjny, który charakteryzuje się początkowo nadmiernym odkładaniem fibroblastów produkujących m.in kolagen. Choć teoretycznie jest to dobry znak, to jednak w wyniku powtarzającego się wysiłku i przeciążenia proces odbudowy jest niewystarczający, a rozciągające siły są na tyle duże, że powodują mikronaderwania struktury ścięgna.
Białka budujące tkankę zostają niszczone, natomiast w wyniku urazu dochodzi do zwiększenia się ilości tkanki włóknistej (tzw: tkanka bliznowata), która jest bardziej podatna na uszkodzenia niż zdrowe ścięgno. Dlatego wielokrotne urazy czy przeciążenia albo błędy popełniane w terapii mogą doprowadzić do znacznego pogorszenia objawów i nieodwracalnej niesprawności w zakresie biomechaniki mięśniowo-ścięgnistej.
Co więcej, w wyniku długotrwałego unieruchomienia kończyny górnej ze względu na ból, wewnątrz włókien ścięgien dochodzi do powstawania ubytków i martwicy. Spowodowane jest to niedostateczną angiogenezą, czyli powstawaniem i rozbudową naczyń krwionośnych. Skoro naczyń jest mało, nie dostarczają wystarczająco tlenu i składników odżywczych tkankom i w efekcie następuje degeneracja.
Objawy łokcia tenisisty
Pacjenci często zgłaszają się do specjalisty przez dokuczliwe pieczenie lub ból w okolicy nadkłykcia bocznego kości ramiennej, który może promieniować w dół przedramienia, a czasem sięga nawet barku. Dolegliwości wywołane są przeciążeniem nadgarstka, jednak postęp degeneracji doprowadza w końcu do niemożności wykonania prostych czynności, takich jak chwytanie przedmiotów czy np: wykręcanie ręczników.
Stopnie bólu są różne i mogą wahać się od zupełnie łagodnego i przemijającego, aż do silnego i uporczywego. Oczywiście wpływa to znacznie na jakość życia i ogranicza sprawność. Kolejnym objawem, oprócz bólu jest osłabienie chwytania i trudności w podnoszeniu. Co więcej, podczas badania palpacyjnego pacjent może zgłaszać tkliwość w miejscu przyczepu mięśni prostowników nadgarstka, czyli na nadkłykciu bocznym.
Dwóch naukowców (Nirschl i Ashman) zaproponowali system klasyfikacji łokcia tenisisty w oparciu o poziom bólu. Jest to bardzo pomocne przy wyborze odpowiednio dobranej terapii, chociaż zmiany histopatologiczne i opisane cechy kliniczne nieco się różnią przy poszczególnych fazach.
-
Łagodny ból po aktywności, zwykle ustępujący w ciągu 24 godzin.
-
Łagodny ból ponad 48 godzin po wysiłku, brak bólu podczas treningu, można go złagodzić ćwiczeniami rozgrzewającymi i ustępuje w ciągu 72 godzin.
-
Łagodny ból przed i w trakcie aktywności, nie ma znaczącego wpływu na aktywność, częściowo można go złagodzić ćwiczeniami rozgrzewkowymi.
-
Łagodny ból towarzyszący czynnościom życia codziennego wywierający negatywny wpływ na aktywność fizyczną.
-
Szkodliwy i mocny ból, bardzo negatywnie wpływa na aktywność fizyczną, ale nie przeszkadza w czynnościach życia codziennego. Do złagodzenia dolegliwości potrzebny jest odpoczynek i oszczędzanie kończyny górnej.
-
Uporczywy ból pomimo odpoczynku, może uniemożliwić wykonywanie codziennych czynności.
-
Stały ból w spoczynku, nasilający się po ćwiczeniach, budzący nawet ze snu.
Jeśli specjalista ustali, że objawy pacjenta wpisują się do fazy I lub II, to zazwyczaj proponowane jest leczenie zachowawcze i dolegliwości ustępują samoistnie. Pacjenci z objawami III i IV fazy zwykle wymagają wdrożenia leczenia nieoperacyjnego, natomiast ból w fazach V–VII jest na tyle silny i zaawansowany, że najczęściej wymaga leczenia z wykorzystaniem technik chirurgicznych.
Zadzwoń i umów się na wizytę:
Tel: 503-733-127
Pracujemy od poniedziałku do piątku w godzinach od 7:00 do 20:00
OPINIE O NAS:
Diagnostyka łokcia tenisisty
Nirschl (tym razem w duecie z Kraushaarem) w swoich badaniach opisali cztery główne etapy rozwoju entezopatii nadkłykcia bocznego kości ramiennej, które znacznie ułatwiają rozpoznanie procesu zwyrodnieniowego i ocenę stanu ścięgien.
-
Zapalenie okołościęgniste bez zmian patologicznych.
-
Pojawiają się zwyrodnieniowe zmiany patologiczne.
-
Obecne są zmiany patologiczne i całkowite uszkodzenie strukturalne.
-
Powstają zwłóknienia, zwapnienia miękkiej macierzy i twarde zwapnienia kostne, bez cech stadium II lub III.
Należy pamiętać, że mimo że główną przyczyną jest zwyrodnienie, to do rozwoju łokcia tenisisty przyczyniają się również dodatkowe mechanizmy patofizjologiczne. Pacjenci ze względu na ból często mimowolnie oszczędzają staw, co po dłuższym czasie może prowadzić do osłabienia i uwrażliwienia ścięgna na ewentualne dalsze urazy.
Testy specyficzne
Za pomocą krótkich testów można sprawdzić czy postawiona wstępnie diagnoza jest trafna, czy też przyczyny bólu należy szukać gdzie indziej.
-
Test Cozena – przy całkowicie wyprostowanym stawie łokciowym badanego, specjalista biernie zgina jego nadgarstek i palce. Dodatni test jest wówczas, gdy czynność ta wywoła u pacjenta ból.
-
Próba Maudsleya – pacjent proszony jest o wyprostowanie łokcia i wykonanie ruchu wyprostu III palca przeciw oporowi badającego. Dodatni wynik próby, czyli ból w okolicy nadkłykcia bocznego zwiastuje łokieć tenisisty.
Badania dodatkowe
Czasem specjalista może zlecić badanie obrazowe, jednak na zdjęciu rentgenowskim zwykle nie ma widocznych żadnych zmian. Badanie warto wykonać zwłaszcza w sytuacji podejrzenia wystąpienia zwapnień (które będą bardzo dobrze widoczne) w obrębie wspólnego przyczepu prostowników.
Rezonans magnetyczny nie jest często zlecany przy diagnostyce łokcia tenisisty, chociaż pozwala ujawnić zmiany degeneracyjne w ścięgnie.
Diagnostyka różnicowa
Do powstawania bólu w stawie mogą przyczynić się różnorakie czynniki. Dlatego należy dokładnie sprawdzić które rejony są źródłem problemów. W tym celu bada się m.in staw nadgarstkowy wraz z dłonią, cały kompleks ramienno-łopatkowy, a także kręgosłup w odcinku szyjnym i piersiowym.
Podobne objawy może dawać tendinopatia mięśnia trójgłowego ramienia, uszkodzenie więzadła pobocznego, skręcenie stawu łokciowego czy nawet zespół cieśni nadgarstka, który dotyka wielu informatyków.
Nie można też pominąć zapalenia kaletki stawu ramienno-promieniowego czy pourazowego zapalenia błony maziowej.
Łokieć tenisisty – leczenie
Na początku choroby, w jej ostrej fazie należy odciążyć staw i unikać dźwigania ciężkich przedmiotów. Nagłe i nieskoordynowane ruchy również nie są zalecane, dlatego warto korzystać wówczas z opasek uciskowych, jednak nie za długo, żeby mięśnie prostowniki się “nie rozleniwiły” i nie doszło do ich zaniku czy zmian zwyrodnieniowych.
Na tym etapie przydatne okażą się okłady z lodu, a także leki z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ).
Dużą popularnością cieszy się teraz metoda leczenia polegająca na wprowadzeniu (poprzez iniekcję) do miejsca entezopatii płytkopochodnych czynników wzrostu. Wpływają one na różnicowanie komórek, stymulują ich podziały, a także odgrywają dużą rolę w procesie angiogenezy, która jest niezbędna do sprawnej regeneracji struktury ścięgna.
Kolejnym etapem jest leczenie fizjoterapeutyczne, w skład którego wchodzą ćwiczenia czynne (rozciąganie czy ćwiczenia z odpowiednimi przyrządami), diatermia, jonoforeza, ultradźwięki, taping czy akupunktura.
Jeśli powyższe metody nie przynoszą spodziewanego rezultatu, a pacjent wciąż zgłasza dolegliwości bólowe, może być konieczna interwencja chirurgiczna. Podczas operacji zostanie uwolniony przyczep bliższy mięśnia prostownika nadgarstka krótkiego, a zmienione patologicznie tkanki zostaną wycięte. Po operacji niezbędna jest rehabilitacja, która trwa 12-16 tygodni.
Fizjoterapia w leczeniu łokcia tenisisty
Jest niezbędnym elementem w procesie zdrowienia. Metody fizjoterapeutyczne mają na celu poprawienie sprawności i zakresu ruchów, zmniejszenie bólu i wzmacnianie dotkniętych chorobowo struktur.
Kinesiotaping
Czyli popularny taping. Nierzadko można spotkać na ulicy przechodniów z kolorowymi taśmami przyklejonymi na ramię czy kolano. To nie żadna moda, tylko jeden ze sposobów na walkę z przeciążeniami, przykurczami, zwyrodnieniami i urazami.
Kinesiotaping polega na oklejaniu bolącego miejsca elastycznymi plastrami. Wbrew powszechnej opinii, materiał nie jest nasączony żadnym lekiem ani maścią. Nie jest to plaster rozgrzewający. Jego funkcja polega na delikatnym usztywnieniu stawu, naprowadzeniu mięśni, ścięgien i więzadeł do działania w określony sposób, ale także dzięki niemu zostaje usprawnione mikrokrążenie krwi i limfy, co zapoczątkowuje samoleczenie.
Fala uderzeniowa i laser wysokoenergetyczny
Obie metody bezpośrednio stymulują gojenie się ścięgien, zmniejszają stan zapalny, łagodzą ból i aktywują regenerację.
Pierwsze rozwiązanie zostało trafnie nazwane, bowiem w bolące miejsce zostaje wyemitowana gwałtownie wzrastająca fala ciśnienia, co nie tylko zwiększa cyrkulację krwi i poprawia metabolizm tkanek, ale także pozwala na rozpuszczenie ewentualnych zwapnień.
Laser biostymulacyjny zapewnia przyczynową terapię bólu dzięki głębokiej penetracji w głąb tkanek. Działa szybko i skutecznie, dlatego jest to bardzo często wykorzystywana technika.
EPTE
Czyli przezskórna elektroliza to metoda, która zyskuje coraz większą popularność ze względu na wysoką skuteczność i dobre rezultaty w leczeniu wszelkich entezopatii, w tym entezopatii nadkłykcia bocznego kości ramiennej. Polega na wprowadzeniu do tkanki igły akupunkturowej i wytworzeniu mikroprądu galwanicznego mającego doskonałe właściwości regenerujące.
Ćwiczenia na łokieć tenisisty
Oprócz uczęszczania na zabiegi fizjoterapeutyczne i zażywania leków przeciwbólowych, konieczne jest też wykonywanie samodzielnie w domu ćwiczeń wspomagających i wzmacniających. Najczęściej wykonywanymi propozycjami są:
-
Rozciąganie prostowników nadgarstka. W tym celu wyprostuj swoją rękę (po bolącej stronie) w stawie łokciowym i powoli zegnij nadgarstek w dół przytrzymując drugą ręką 30 sekund. Jeśli czujesz, że nie sprawia Ci to zbyt dużego problemu, wykonaj to samo z zamkniętą pięścią. Ćwiczenie powinno być powtórzone min. 3 razy.
-
Wzmocnienie prostowników nadgarstka. W tym celu przygotuj sobie niewielkie obciążenie (np: mały handel lub butelkę), chwyć go chorą ręką, ułóż w pozycji poziomej i połóż przedramię na wałku lub drugiej butelce. Ćwiczenie polega na powolnym podnoszeniu nadgarstka wraz z obciążeniem w górę. Należy to powtórzyć mniej więcej po 3 serie, każda 10 powtórzeń.
-
Tym razem przyda się jakiś podłużny i ciężki (ale nie za bardzo!) przedmiot, np: młotek. Delikatnie chwyć go przy podstawie, rękę połóż na stole opierając ją na łokciu i boku przedramienia i wykonaj powolny ruch na jeden bok (by młotek zbliżył się do stołu), a następnie na drugi. Ćwiczenie powinno zostać powtórzone 3 razy po 10 powtórzeń.
Jak wiecie jestem kierowcą a Załapałem się na takie schorzenie/kontuzje jak „łokieć tenisisty”.
Na szczęście masaż i terapia prądami bardzo pomaga. pic.twitter.com/EsVetdAr11— ⚡Włó3ykij⚡⛟🛣🇪🇺🇵🇱🇩🇪🇱🇺, OBYWATEL EUROPY (@szakal_on_the_r) June 8, 2021
Najczęstsze pytania osób borykających się z łokciem tenisisty
Co może spowodować nieleczony łokieć tenisisty?
Nieleczona entezopatia boczna utrzymuje się od 6 do 24 miesięcy w zależności od rodzaju i nasilenia uszkodzenia. Choć schorzenie może minąć samoistnie, to jednak bez odpowiednich ćwiczeń, zabiegów i leczenia – znacznie wzrasta ryzyko powikłań. Może bowiem dojść do stałego pogorszenia funkcji stawu łokciowego, a nawet niepełnosprawności ręki. Bez stosowania odpowiednich ćwiczeń, siła mięśni prostowników nadgarstka ulegnie osłabieniu, co ograniczy możliwość wykonywania codziennych czynności.
Jak dbać o wyleczony łokieć tenisisty?
Po całkowitym powrocie do zdrowia, należy pamiętać o regularnym rozciąganiu prostowników i zginaczy nadgarstka. Ćwiczenia najlepiej wykonywać zarówno przed wysiłkiem fizycznym, jak i po jego zakończeniu.
Czy różni się łokieć tenisisty od łokcia golfisty?
Łokieć tenisisty to zwyrodnienie, które dotyka miejsca przyczepu mięśni prostowników nadgarstka, czyli nadkłykcia bocznego. Ból pojawia się wówczas na górnej stronie przedramienia, między wyrostkiem, a wcięciem łokciowym.
Natomiast łokieć golfisty (zwany również łokciem oszczepnika) to dużo rzadsze schorzenie spowodowane entezopatią mięsnia zginacza łokciowego nadgarstka. Ból występuje wtedy po drugiej stronie w porównaniu z łokciem tenisisty, czyli od strony wewnętrznej, tuż przy wystającym wyrostku.
Gdzie boli łokieć tenisisty?
To zależy od ułożenia ręki. W pozycji anatomicznej (kiedy dłonie skierowane są do przodu) ból w łokciu zlokalizowany będzie z boku, od strony zewnętrznej.
Po odwróceniu ręki, kości ulegają skrętowi, dlatego w tym przypadku miejsce, w którym dochodzi do zwyrodnienia, przemieszcza się na górną powierzchnię przedramienia i to właśnie tam wywołuje dokuczliwe objawy.
Łokieć tenisisty Leczenie Poznań
Fala uderzeniowa należy do skutecznych oraz bezpiecznych metod leczenia bólu w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego w tym bólu spowodowanego łokciem tenisisty. Silny ból może uniemożliwiać codzienne funkcjonowanie chorego.
Efekty działania fali uderzeniowej są najlepiej udokumentowane w obszarach zmian gęstości tkanek, takich jak te, w których ścięgno przyczepia się do kości (enteziopatie) i gdzie kość przyczepia się do więzadła (desmopatie). Z tego powodu leczenie falą uderzeniową jest bardzo skuteczne w leczeniu bólu łokcia przy łokciu tenisisty. Dodatkowo leczenie falą uderzeniową daje możliwość złagodzenia bólu, eliminując czynniki ryzyka związane z operacją i pozwalając pacjentom na powrót do normalnego życia.
Fala uderzeniowa to obecnie jeden z najskuteczniejszych sposobów leczenia łokcia tenisisty.
Posiadamy duże doświadczenie kliniczne w leczeniu takich dolegliwości jak ból łokcia czy łokieć tenisisty.
Umów się na leczenie łokcia:
Tel: 503-733-127
Lub umów się on-line
Pracujemy od poniedziałku do piątku w godzinach od 7:00 do 20:00
PRZECZYTAJ OPINIE O NAS W GOOGLE:
Specjaliści KORE
fizjoterapeuta ortopedyczny, fizjoterapeuta uroginekologiczny, hirudoterapeuta
Dagmara Porada – Redaktor medyczny
Studentka kierunku lekarskiego na Śląskim Uniwersytecie Medycznym w Katowicach. Copywriterka z 6-letnim stażem i lekkim piórem. Twórczyni wielu artykułów, opisów i blogów firmowych. Miłośniczka psów i dobrej książki.
Bibliografia:
- Marciniak W., Szulc A. (red.): Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja. Tom 2. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2006.
- Verhaar J.A.: Tennis elbow: anatomical, epidemiological and therapeutic apects.„Int. Orthop.”, 1994; 18: 263-267.
- Kuncewicz E., Samborski W.: Aktualny stan wiedzy na temat patomechanizmu tzw. łokcia tenisisty. „Roczniki
Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie”, 2008; 54: 48-53. - Shin K.M., Kim J.H., Lee S., Shin M.S., Kim T.H., Park H.J., LeeM.H., Hong K.E., Lee S., Choi S.M.: Acupuncture for lateral epicondylitis(tennis elbow): study protocol for a randomized,practitioner-assessor blinded,
controlled pilot clinical trial. „Trials”, 2013; 14: 174-181. - Idzikowski M.: Praktyczna rehabilitacja„łokcia tenisisty” z wykorzystaniem radialnej fali uderzeniowej (RSWT). „Rehabilitacja w Praktyce”, 2012; 4: 11-18.
- Peterson M., Butler S., Eriksson M., Svärdsudd K.: A randomized controlled trial of exercise versus wait-list in chronic tennis elbow (lateral epicondylosis). „Ups. J. Med. Sci.”, 2011; 116:269-279.
- Fizjoterapia w ortopedii, dr hab. n. med. Dariusz Białoszewki, Warszawa 2014
- Mgr Anna Świtoń, mgr Justyna Kruszyna, praca recenzowana “Zapalenie nadkłykcia bocznego kości ramiennej – diagnostyka i rehabilitacja”
- Kun-Long Ma and Hai-Qiang Wang, “Management of Lateral Epicondylitis: A Narrative Literature Review” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7222600/#B13
- Rehabilitacja ortopedyczna, tom 1, S. Brent Brotzman, Kevin E. Wilk, Urban & Partner, Wrocław 2009
- Burak Altintas & Stefan Greinera, “Lateral epicondylitis: conservative – operative” https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27600573/