Kolano skoczka – Jak wyleczyć w 3-6 tygodni?

 

Kolano skoczka – dolegliwość, która często występuje u zawodowych sportowców wykonujących podczas treningów, meczów i zawodów dużo wyskoków. Okazuje się jednak, że objawy zwiastujące kolano skoczka mogą dopaść każdego.

Co kryje się pod tą dziwną nazwą? Są to wszystkie przeciążeniowe zmiany degeneracyjne (entezopatie) więzadła rzepki, a dokładniej mówiąc – więzadła właściwego rzepki.

Więzadło właściwe rzepki stanowi końcowy fragment mięśnia czworogłowego, czyli największego i najważniejszego prostownika stawu kolanowego.

Entezopatia może obejmować dowolny obszar ciała, ale najczęściej występuje w pięcie, kręgosłupie, biodrze, łokciu i kolanie. Jednak wiele różnych schorzeń może również powodować ból stawów.

Ponieważ wiele schorzeń może powodować ból w stawie lub w jego pobliżu, osoby z bólem stawów lub mięśni nie powinny same diagnozować. Ważne jest, aby udać się do specjalisty, aby można było postawić właściwą diagnozę.

Stany, które mogą wydawać się podobne do entezopatii, obejmują: nadwyrężenia i skręcenia siniaki urazy kości, w tym złamania urazy przeciążeniowe wpływające na ścięgna schorzenia, takie jak dna moczanowa lub reumatoidalne zapalenie stawów.

Czasami ciepło, obrzęk i ból mogą sygnalizować potencjalnie zagrażający życiu zakrzep krwi w żyłach głębokich.

Inną często występująca dolegliwością w obrębie kolan jest kolano biegacza.

W Centrum KORE w Swarzędzu mamy duże doświadczenie kliniczne w leczeniu kolana skoczka.

 

Funkcja więzadeł – czyli herkulesowa praca niewielkich struktur

Więzadła to włókniste pasma bardzo mocnej, wytrzymałej tkanki łącznej. Ich zadaniem jest nie tylko stabilizacja, ale również wzmacnianie i podtrzymywanie stawów (najczęściej, choć mogą również podtrzymywać narządy wewnętrzne np: wątrobę).

Kiedy ich struktura ulegnie zniszczeniu bądź degeneracji choćby w niewielkim stopniu – codzienne funkcjonowanie staje się utrudnione a my odczuwamy szereg dokuczliwych objawów.

Staw kolanowy to największy staw ze wszystkich występujących w organizmie człowieka umożliwiający sprawne i bezproblemowe poruszanie się. Każdego dnia jest mocno obciążany, a to, jak dużą rolę pełni, docenia się najczęściej dopiero po wystąpieniu schorzeń określonych elementów kolana.

Na wyróżnienie zasługuje też funkcja amortyzująca kolana. Warto przytoczyć tu najbardziej oczywistą czynność, jaką jest zeskakiwanie z jakiejś wysokości.

Siłę powstającą w chwili uderzenia stopami o podłoże przyjmują na siebie właśnie stawy kolanowe. Nie dziwi więc, że w skład tego stawu wchodzi wiele więzadeł stabilizujących, a w tym – więzadło rzepki.

 

Więzadło rzepki – anatomia

Umiejscowione jest z przodu stawu, wyglądem przypomina mocną taśmę. Z jednej strony przyczepia się do przedniej powierzchni rzepki, natomiast drugi przyczep znajduje się na guzowatości piszczeli. Prawidłowa długość więzadła wynosi około 5-8 cm.

Ta włóknista struktura powstaje w wyniku zrośnięcia się ścięgna mięśnia czworogłowego uda z przednią powierzchnią rzepki i wytworzeniu przez nie więzadła.

Wspólne pochodzenie sprawia, że zarówno więzadło, jak i mięsień czworogłowy są ze sobą związane również pod względem funkcjonalnym. Nieprawidłowości pojawiające się na jednej ze struktur, wpływają rykoszetem na drugą.

Ze względu na to, że więzadło powstało z przekształcenia ścięgna – kolano skoczka można również nazwać tendinopatią kolana (tendo z łac. ścięgno), czyli nieprawidłowościami związanymi ze ścięgnem.

 

Entezopatia więzadła rzepki

Czyli po prostu jego zapalenie – w zależności od etiologii schorzenia oraz powagi uszkodzenia więzadła, dolegliwości oraz sposoby leczenia są różne. Najczęściej zmiany zwyrodnieniowe dotykają tej części więzadła, która przyczepia się do szczytowego fragmentu rzepki.

Degeneracja poszczególnych włókien więzadła (lub całych grup) następuje wskutek przeciążenia mięśnia czworogłowego uda wraz z jego ścięgnem. W wyniku intensywnej pracy tkanki mięśniowej i mocnego napięcia włókien więzadła, następują zmiany o charakterze jałowej (czyli bez udziału drobnoustrojów chorobotwórczych) martwicy.

W obrazie RTG w miejscach przyczepów można zaobserwować wówczas przejaśnienia, rozfragmentowania, a nawet wyrośla kostne.

Charakterystyczne jest także objęcie więzadła stanem zapalnym i jego mechaniczne naderwanie, a w wyjątkowych sytuacjach – całkowite zerwanie.

 

Kto jest narażony na zmiany zwyrodnieniowe więzadła rzepki?

Stany chorobowe obserwuje się najczęściej u sportowców (głównie mężczyzn) lub osób bardzo aktywnych fizycznie.

Zmiany wywołują nadmierne przeciążenie i intensywne treningi, a zwłaszcza wówczas, gdy wykonuje się na nich ćwiczenia polegające na gwałtownym podbieganiu i zatrzymywaniu się (np: podczas gry w piłkę nożną) lub licznych wyskokach (koszykówka, siatkówka itp.).

 

 

Choroba zdecydowanie częściej dotyka osób amatorsko uprawiających sport. Ze względu na niedoskonałą technikę, nieadekwatne, przeciążające treningi lub źle wykonywane ćwiczenia – o mikrouszkodzenia nietrudno.

Bez trenera, który poprawi wszystkie błędy lub fizjoterapeuty, który stwierdzi nieprawidłowości pod względem technicznym ćwiczeń – przeciążeniowe stany więzadła rzepki mogą dotknąć nawet co dziesiątego zawodnika.

Nadmierna masa ciała również wpływa na powstanie i rozwój kolana skoczka. Powodem tego jest duże obciążenie stawów i szybsze powstawanie zmian zwyrodnieniowych niż u osób szczupłych.

 

Kolano skoczka – objawy

Zazwyczaj pacjent zgłasza się do nas z bólem, tkliwością i dyskomfortem, które umiejscowione są tuż poniżej rzepki (w obrębie jej więzadła, z przodu kolana).

Dolegliwości te nasilają się podczas czynnego wyprostu kolana, schodzenia ze schodów, biegu, przysiadu lub podskoku, co powoduje utykanie i nierówne rozmieszczenie ciężaru ciała.

 

Każdy wyprost stawu kolanowego wiąże się z pracą i napięciem mięśnia czworogłowego uda. Więzadło rzepkowe, które jest końcowym fragmentem ścięgna tego mięśnia – automatycznie napina się razem z nim.

Po wielokrotnych powtórzeniach tej czynności z dużym obciążeniem, dochodzi do degeneracji na początku pojedynczych włókien więzadła, a następnie proces zapalny poszerza swój zasięg.

W badaniu można również zauważyć asymetrię w obrysie obu rzepek. Często pojawia się obrzęk.

Późna diagnoza lub bagatelizowanie pierwszych oznak choroby może sprawić, że degeneracja postąpi na tyle, że zacznie zanikać mięsień czworogłowy, a siła jego skurczu będzie zdecydowanie zmniejszona.

 

Na podstawie nasilenia choroby, objawów oraz długości występowania dolegliwości, można wyodrębnić 4 stopnie kolana skoczka:

1. 1. Najłagodniejszy przypadek, ból występuje tylko po aktywności fizycznej i nie utrzymuje się długo.
   2. Dyskomfort i bolesność odczuwane są już na etapie rozgrzewki podczas treningu, następnie zanikają i pojawiają się ponownie po wysiłku. W międzyczasie sportowiec może swobodnie wykonywać wszystkie ćwiczenia nie odczuwając bólu.
   3. Ból trwa od rozpoczęcia treningu, aż do jego zakończenia. Towarzyszy graczowi cały czas w czasie wysiłku fizycznego oraz po nim.
   4. Najcięższy stan choroby, w którym dochodzi do naderwania więzadła rzepki, a nawet jego całkowitego zerwania.

 

Kolano skoczka – czym jest? Jak wygląda rehabilitacja?https://t.co/pOUYVVE67B#zdrowie #kontuzja #fizjoterapia #rehabilitacja pic.twitter.com/5197Guc09p

— Fizjoterapeuty.pl (@Fizjoterapeuty) September 20, 2016

 

Jak diagnozuje się kolano skoczka?

Same objawy, które są widoczne gołym okiem lub zostały opisane przez pacjenta, często nie wystarczą, żeby wykluczyć pozostałe schorzenia.

Po dokładnie zebranym wywiadzie i palpacyjnym (dotykowo) zbadaniu kolana, zazwyczaj wykonujemy dodatkowe badania obrazowe, które mają na celu potwierdzenie hipotezy.

Zmiany zwyrodnieniowe można zaobserwować w badaniu USG, jednak często wynik jest niejasny i niepełny. Z tego względu, w przypadku niejednoznacznego wyniku USG, możemy zlecić wykonanie MRI (z ang. magnetic resonance imaging, czyli rezonans magnetyczny).

To badanie jest znacznie bardziej dokładne niż USG i pozwala na precyzyjne zobrazowanie struktur kolana. Dzięki temu można odkryć inne niepokojące zmiany, które podczas ultrasonografii byłyby niewidoczne.

W niektórych sytuacjach zasadne jest również badanie RTG stawu kolanowego. Co prawda nie widać na nim tkanek miękkich (w tym więzadeł) jednak pozwala na kontrolę ewentualnych zwapnień pojawiających się na więzadle lub zaostrzeń kości w okolicy jego przyczepu do rzepki.

 

Kolano skoczka – leczenie

 

Leczenie zachowawcze kolana skoczka

Po postawieniu rozpoznania, należy wdrożyć odpowiednie leczenie. Jeżeli poziom zaawansowania schorzenia nie jest zbyt rozległy (stopień 1 i 2), można wdrożyć leczenie zachowawcze.

Polega ono na odciążaniu bolącego kolana, odpoczynku i zminimalizowaniu aktywności fizycznej. Pomocne jest także schładzanie bolesnej okolicy przy pomocy okładów lub masaży lodem oraz unoszenie nóg powyżej poziomu serca podczas odpoczynku.

Stanie, bądź wielogodzinne siedzenie ze spuszczonymi nogami może pogłębić objawy. W razie potrzeby, pacjentowi przepisywane są leki przeciwzapalne i przeciwobrzękowe.

 

Żeby łatwiej było zapamiętać co robić, kiedy wystąpią bolesne dolegliwości kolana skoczka, można skorzystać z protokołu PRICE ( RICE ). To zestaw paru prostych czynności, które każdy może wykonywać samodzielnie w domu.

Protection (ochrona) – czyli unikanie wszystkich czynników mogących pogorszyć stan więzadła (skoków, lądowań, przysiadów itp.), a także stosowanie odpowiedniego zaopatrzenia ortopedycznego, którego celem jest odciążenie stawu (kule, orteza).

Rest (odpoczynek) – maksymalne ograniczenie aktywności fizycznej w celu regeneracji uszkodzonych tkanek i zmniejszeniu się stanu zapalnego.

Ice (lód, schłodzenie) – książkowo zaleca się schładzanie bolącego miejsca 5 razy dziennie po 15 minut, jednak okłady można robić w dowolnym momencie. Metoda ta pozwala na szybkie złagodzenie stanu zapalnego i widoczne zmniejszenie obrzęków.

Compression (kompresja, ucisk) – w tym celu można użyć bandaża elastycznego lub opaski, które ograniczą swobodę ruchów usztywniając kolano, jednak bez jego całkowitego unieruchomienia.

Elevation (elewacja, uniesienie) – ułożenie chorego stawu powyżej poziomu serca pozwala na zmniejszenie opuchlizny.

 

 

Leczenie fizjoterapeutyczne kolana skoczka

Na bardziej rozwinięte zapalenie przyczepu więzadła rzepki mogą pomóc rozmaite techniki fizjoterapeutyczne. Poprawiają ogólną elastyczność więzadła, pozwalają wyrównać balans mięśniowy całej kończyny dolnej, wzmocnić mięsień czworogłowy uda i tym samym – odciążyć staw kolanowy.

 

Taping, czyli plastrowanie

Jest to technika polegająca na przyklejaniu specjalnych taśm w odpowiedni sposób na bolącą okolicę. Pozwala to na wykonywanie bardziej precyzyjnych ruchów i skorygowanie technicznych błędów podczas ćwiczeń, biegu lub chodu. Taping wpływa również przeciwobrzękowo i przeciwbólowo.

Terapia manualna

Tendinopatię rzepki można również leczyć za pomocą terapii manualnej. Jest to połączenie leczenia diagnostycznego i terapeutycznego. W tym celu wykorzystywane są przeróżne techniki, chwyty oraz pozycje ułożeniowe pacjenta. Dzięki terapii manualnej możliwe jest wykrycie przyczyn wystąpienia choroby i precyzyjnego opracowania określonych metod leczenia, które pozwolą na sprawny powrót do zdrowia.

 

Fala uderzeniowa

Skuteczny sposób na skrócenie czasu regeneracji włóknistej struktury więzadła.

Terapia wpływa bowiem na pobudzenie cyrkulacji krwi, stymuluje metabolizm i angiogenezę (czyli powstawanie nowych naczyń krwionośnych i regenerację starych), a także zwiększa produkcję kolagenu, który jest głównym składnikiem budującym więzadła. Działa przeciwbólowo i wystarczy jedynie kilka zabiegów, by zobaczyć efekty.

Na czym polega?

Specjalista podczas zabiegu przykłada specjalną głowicę aparatu do miejsca, w którym występuje ból (skóra musi być wcześniej posmarowana żelem).

Wszystkie parametry oraz liczba uderzeń muszą być dobrane indywidualnie do konkretnego pacjenta, do stopnia rozwoju choroby, a także wrażliwości bólowej.

Pierwsze spotkanie pozwala na zapoznanie się z całą procedurą. Zwykle specjaliści rozpoczynają zabieg od ciśnienia 2.5 lub 3 barów i częstotliwości 2500 uderzeń.

Przy następnych razach, ilość uderzeń może zostać zwiększona do 3000. Standardowa terapia obejmuje około 3-6 spotkań (nie są one długie, trwa do od kilku do kilkunastu minut), a w wyjątkowych sytuacjach mogą zostać zaplanowane dwa dodatkowe zabiegi.

Przeciwwskazania

Okazuje się, że nie każdy może zostać zakwalifikowany do zabiegów falą uderzeniową. Choroby lub stan zdrowia wykluczające to:

• ciąża
• hemofilia
• przyjmowanie leków przeciwzakrzepowych
• obecność w pobliżu kolana metalowych implantów
• przebyty zawał serca w przeciągu 3 miesięcy
• osteoporoza
• infekcje i ostre stany zapalne
• aktualna i rozwijająca się choroba nowotworowa

 

Laseroterapia wysokoenergetyczna

Metoda, która z roku na rok coraz bardziej zyskuje na popularności. Jest to zabieg z wykorzystaniem specjalnego lasera wysokoenergetycznego, który emituje lecznicze promieniowanie mające szeroki wpływ na procesy regeneracyjne oraz biostymulujące.

Na czym polega?

Najczęściej wykorzystywane jest promieniowanie o długości fali 808 i 980nm. Pierwsza propozycja pozwala na skuteczne stymulowanie procesów metabolicznych i odbudowy tkanek, natomiast druga powoduje miejscowy wzrost temperatury tkanki, która jednak nie przekracza 42°C. To również zwiększa metabolizm komórek, powoduje wzrost rozciągliwości włókien kolagenowych i zmniejsza ból.

Czy to bezpieczne?

 

Jest to metoda nieinwazyjna i bardzo skuteczna. Mogą pojawić się jednak niepożądane skutki uboczne, dlatego nie jest to leczenie dla wszystkich. Z laseroterapii wysokoenergetycznej wykluczeni są:

• osoby z aktywną chorobą nowotworową
• kobiety w ciąży
• pacjenci z nieustabilizowaną cukrzycą
• osoby z infekcjami czy gorączką
• osoby z niewydolnością krążenia lub arytmią
• osoby cierpiące na epilepsję

 

Przezskórna elektroliza EPTE

Czyli tzw. elektroigłoterapia to nowoczesna metoda, która pozwala na bardzo szybkie poradzenie sobie z tendinopatiami. Stymuluje zdegenerowane włókna więzadłowe do przebudowy w zdrowe, elastyczne struktury. Zmniejszenie dolegliwości bólowych i zwiększenie zakresu ruchu następują w ciągu pierwszych 48 godzin od zabiegu.

Na czym polega?

Przez powłoki skórne, w miejscu wystąpienia bólu i schorzenia, specjalista wprowadza igłę do akupunktury. Ze względu na to, że proces ten musi przebiegać bardzo precyzyjnie, konieczne jest wykonywanie go pod kontrolą USG.

Kiedy igła jest umiejscowiona prawidłowo, podłączony zostaje mikroprąd galwaniczny o niskiej mocy. Igła jako metal staje się bardzo dobrym przewodnikiem, co umożliwia wywołanie kontrolowanego stanu zapalnego w ścięgnie.

Choć może się to wydawać niewiarygodne, stan zapalny jest również sprzymierzeńcem. To właśnie on zapoczątkowuje wszystkie procesy regeneracyjne. Mówiąc ogólnie, “daje znać” organizmowi, że coś jest nie tak, co stymuluje procesy odbudowy.

Zabieg jest krótki, trwa maksymalnie 30 minut i jest praktycznie niewyczuwalny dla pacjenta (możliwe jedynie łagodne szczypanie na początku). Skuteczność przezskórnej elektrolizy jest bardzo wysoka i w zdecydowanej większości pozwala na uniknięcie operacji.

Przeciwwskazania

Tak jak w przypadku laseroterapii czy fali uderzeniowej, zabiegowi EPTE również nie wszyscy mogą się poddać. Jakie są czynniki wykluczające?

• ciąża
• choroba nowotworowa
• przyjmowanie leków przeciwzakrzepowych
• obecność rozrusznika serca
• endoproteza
• zaburzenia czucia

 

Leczenie operacyjne kolana skoczka

Jeśli zmiany degeneracyjne więzadła rzepki są bardzo rozległe lub inne metody leczenia zawodzą – lekarz może skierować pacjenta na leczenie operacyjne kolana skoczka. Wycina się wówczas uszkodzoną część więzadła i zszywa pozostałe fragmenty.

Po zabiegu zalecane jest stosowanie ortezy usztywniającej staw i regularne uczęszczanie na rehabilitację.

 

Najczęstsze pytania dotyczące kolana skoczka

Jakie objawy zwiastują zwyrodnienie więzadła rzepki?

Jeśli występuje ból z przodu kolana, tuż poniżej rzepki, który nasila się po dotknięciu w tym miejscu, a także po wysiłku fizycznym czy w czasie wykonywania określonych czynności typu wchodzenie po schodach, podskoki, gwałtowne zatrzymywanie się. Może występować również obrzęk.

Jakie ćwiczenia na kolano skoczka?

Do przeciążenia więzadła rzepki w zdecydowanej większości dochodzi w wyniku osłabienia mięśnia czworogłowego uda. Żeby dolegliwości bólowe nie powracały, oprócz podstawowego leczenia, konieczne jest wzmocnienie tego mięśnia. Pozwoli to na mniejsze obciążanie samego więzadła.

Niestety, pojawia się tutaj pewien paradoks. Prawie wszystkie ćwiczenia wzmacniające siłę mięśnia czworogłowego i zwiększające jego masę – powodują obciążenie więzadła rzepki.

Dlatego konieczne jest dobranie specjalistycznego treningu. Pomocny w leczeniu kolana skoczka jest protokół Alfredsona. Choć pierwotnie używa się go w przypadku przeciążenia ścięgna Achillesa, jest też skuteczny w entezopatii rzepki kolana.

Protokół przedstawia zestaw ćwiczeń, które mogą być wykonywane samodzielnie w domu (opis poszczególnych ruchów można znaleźć w Internecie) lub podczas sesji u fizjoterapeuty.

Jak leczyć kolano skoczka?

Jeśli dolegliwości bólowe nie są zbyt nasilone, korzystne efekty przynoszą zimne okłady lub masaże z wykorzystaniem lodu. Należy zminimalizować wszelką aktywność ruchową, a zwłaszcza taką, która obciąża staw kolanowy. Można również wspomagać się lekami przeciwzapalnymi, przeciwbólowymi lub przeciwobrzękowymi, jednak należy to wcześniej skonsultować z lekarzem.

Skutecznymi metodami leczenia są techniki fizjoterapeutyczne i regularne wykonywanie ćwiczeń wzmacniających mięsień czworogłowy uda. W ostateczności, ortopeda zleca leczenie operacyjne.

Jakie jest rokowanie w przypadku kolana skoczka?

Jeśli po wystąpieniu pierwszych objawów dolegliwości nie są bagatelizowane, a pacjent nie obciąża dalej kolana, rokowanie jest zazwyczaj bardzo dobre i nie jest potrzebna operacja.

Pomimo tego, warto uzbroić w cierpliwość, ponieważ całkowita rekonwalescencja jest długotrwała. Techniki rekonwalescencyjne pozwalają na zwiększenie stabilności całego stawu, wzmocnienie mięśnia czworogłowego i tym samym odciążenie więzadła rzepki. Należy zastanowić się nad ewentualnymi błędami technicznymi podczas wykonywania ćwiczeń i wyeliminować je.

Jak uniknąć kolana skoczka?

W przypadku amatorskich treningów bez kontroli trenera lub fizjoterapeuty, powinno się skontrolować u specjalisty czy ćwiczenia wykonywane są w odpowiedni sposób, bez nadmiernego obciążania kolan.

Należy również pamiętać o tym, by zawsze właściwy trening poprzedzać rozgrzewką, a zakończyć rozciąganiem i ćwiczeniami ogólnomotorycznymi. Pozwala to na rozluźnienie mięśni i ścięgien i przygotowanie ich do większych wyzwań.

 

Umów się na leczenie kolana skoczka:

Tel: 503-733-127

Lub umów się on-line

Pracujemy od poniedziałku do piątku w godzinach od 7:00 do 20:00

Rejestracja 10-18:00

OPINIE O NAS:

 

 

 

Bibliografia:

1. Kompendium traumatologii, Damian Kusz, Warszawa 2010r.
2. Anatomia człowieka t.II, Olgierd Narkiewicz, Janusz Moryś, Warszawa 2010r.
3. Karolina Stępień, “Kolano skoczka” https://www.mp.pl/pacjent/ortopedia/choroby-urazy/271655,kolano-skoczka
4. Król Piotr, Franek Andrzej, Fala uderzeniowa w leczeniu dysfunkcji układu narządów ruchu. Wyd. 1
5. K. Klupiński, Kolano skoczka – metody lecznicze z punktu widzenia fizjoterapeuty, Praktyczna fizjoterapia 8 sierpnia 2018 NR 93 (Kwiecień 2018)
6. Monika Kuczma1, Marta Szmyt2, Stanisław Faliszewski1, Filarecka Agnieszka3,Waldemar Kuczma4 1 Zakład Rehabilitacji, Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu 2 Wyższa Szkoła Zarządzania w Gdańsku 3Katedra Chirurgii Onkologicznej, Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika W Toruniu4Zakład Fizjoterapii, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koszalinie, WYKORZYSTANIE METODY ANATOMY TRAINSWG TOMA MYERSA W ZESPOLE BÓLOWYM „KOLANO SKOCZKA”, Choroby XXI wieku – wyzwania w pracy fizjoterapeuty, pod red. M. Podgórskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Gdańsk 2017.
7. Patellar tendon enthesis abnormalities and their association with knee pain and structural abnormalities in older adults S.M. Mattap y *, D. Aitken y, K. Wills y, A. Halliday z, C. Ding y x, W. Han y x, I. Munugoda y, S.E. Graves k, M. Lorimer ¶, F. Cicuttini #, G. Jones y, L.L. Laslett y, Osteoarthritis and Cartilage 27 (2019) 449e458
8. Plantar fasciitis and bone spurs. (2010, June)
   http://orthoinfo.aaos.org/topic.cfm?topic=a00149
9. Robertson, C. (n.d.). Common knee enthesopathies
   http://www.robertsonfamilychiro.com/enthesopathy_of_knee_causes_&_treatment.htm
10. Voulgari, P. V. (2011). Rheumatological manifestations in inflammatory bowel disease. Annals of Gastroenterology, 24(3), 173-180
    https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3959315/
11. Whitney, K. A. (2016, September). Achilles tendon enthesopathy
    http://www.merckmanuals.com/professional/musculoskeletal-and-connective-tissue-disorders/foot-and-ankle-disorders/achilles-tendon-enthesopathy
12. Myers T., Taśmy Anatomiczne. Meridiany mięśniowo-powięziowe dla terapeutów manualnych
    i specjalistów leczenia ruchem. Wyd.2. DB Publishing, Warszawa 2010.
13. Richter P., Hebgen E., Punkty spustowe i łańcuchy mieśniowo-powięziowe w osteopatii i terapii
    manualnej. GALAKTYKA, Łódź 2010.
14. https://www.medonet.pl/zdrowie,kolano-skoczka—przyczyny–objawy–metoda-leczenia-kolano,artykul,1729959.html

Data publikacji: 06.10.2021

Data ostatniej aktualizacji: 17.12.2024