Niedoczynność tarczycy – przyczyny, objawy, leczenie

Przybliżony czas czytania: 6 min.

 

Niedoczynność tarczycy. Podczas zbierania wywiadu lekarze coraz częściej pytają pacjenta o tarczycę. Co ciekawe, specjaliści ci zazwyczaj nie są związani z endokrynologią, jednak częstotliwość występowania schorzeń tarczycy jest tak duża, że pytania te powoli wchodzą do podstawowych informacji zbieranych podczas wywiadu.

Nic dziwnego – każde zachwianie hormonalne prowadzi do znacznych zmian w organizmie, które mogą mieć wpływ na niepowodzenie terapeutyczne w leczeniu innych chorób. Jak to jednak jest z tą tarczycą?

 

Tarczyca – co warto o niej wiedzieć?

To, że często są z nią problemy – wiemy. Jak jednak dokładnie wygląda, gdzie jest umiejscowiona i co najważniejsze – jak wpływa na nasz organizm?

Trochę anatomii

Tarczyca to gruczoł wydzielający hormony do krwi. Wraz z naczyniami krwionośnymi są one rozprzestrzeniane w obrębie całego organizmu, dzięki czemu mogą przyłączać się do dowolnej komórki w ciele człowieka (choćby znajdowała się w czubku dużego palca u stopy).

Zbudowana jest z dwóch płatów połączonych cieśnią (zwężeniem), z czego prawy jest zwykle nieco większy od lewego. Płaty powstają z drobniejszych płacików, a te zaś z niewielkich pęcherzyków wypełnionych płynem (koloidem). To właśnie w nich następuje synteza hormonów.

Gruczoł umiejscowiony jest na przedniej części szyi, poniżej krtani. Przylega do tchawicy i w warunkach fizjologicznych (prawidłowych) – jest niewidoczny i nie uciska dróg oddechowych.

Fizjologiczne zależności

Hormony tarczycy nie powstaną bez jodu. Komórki gruczołu potrafią wychwytywać jod, następnie wiążą go z odpowiednim białkiem i w zależności od tego ile cząsteczek pierwiastka przyłączy się do niego – powstaje trójjodotyronina (3 cząsteczki związane z białkiem) lub tyroksyna (4 cząsteczki związane z białkiem).

Choć tyroksyna syntetyzowana jest w dużo większej ilości niż trójjodotyronina, to jednak właśnie ten drugi hormon jest o wiele aktywniejszy biologicznie.

Hormony tarczycy odpowiadają przede wszystkim za zwiększenie przemiany materii poprzez wzrost wytwarzania ciepła i zużywanie tlenu w procesach metabolicznych. Wpływają również na wzrost i dojrzewanie tkanek.

Zachowanie odpowiedniego stężenia i proporcji między hormonami jest kluczowe dla prawidłowego rozwoju dziecka w okresie płodowym i niemowlęcym. Stymulują bowiem dojrzewanie centralnego układu nerwowego.

Tyroksyna (T4) i trójjodotyronina (T3) wpływają również na gospodarkę lipidową (poprzez rozkład tkanki tłuszczowej) i węglowodanową (poprzez przyspieszenie wchłaniania węglowodanów w jelitach).

Hormony działają stymulująco na chrząstkę wzrostową i przyspieszają dojrzewanie kośćca. Ich działanie metaboliczne zależne jest w dużej mierze od stężenia hormonów w surowicy. Zaburzenie funkcji tarczycy może przebiegać w dwóch postaciach:

1. Nadczynności – kiedy hormony są produkowane w stężeniu przekraczającym zapotrzebowanie organizmu.
2. Niedoczynności – kiedy hormony są produkowane w niedostatecznej ilości względem zapotrzebowania organizmu.

Każdy stan prowadzi do określonych zaburzeń metabolicznych, które mają olbrzymie znaczenie dla całego organizmu. W tym artykule omówimy wpływ jednej z najpowszechniejszych patologii tarczycy, czyli niedoczynności.

Jak powstaje niedoczynność tarczycy?

Niedobór hormonów może wynikać z różnych sytuacji. Do ich zrozumienia konieczna jest znajomość tak zwanej osi podwzgórze→przysadka→ tarczyca.

Wszystko zaczyna się w mózgu, a konkretniej – w podwzgórzu. To tam dociera informacja o niedoborze tyroksyny i/lub trójjodotyroniny. Pobudzone podwzgórze wysyła hormon (TRH, tyreoliberynę) do przysadki, a ta produkuje specjalny hormon tropowy (TSH, tyreotropinę) pobudzający tarczycę do wydzielania T4 i T3. Jeśli szlak zostanie zaburzony w jakimkolwiek punkcie – hormony nie powstaną.

Niedoczynność tarczycy może więc przybrać jedną z trzech postaci:

1. Pierwotną – najczęstszą (dotyczy 99% przypadków); związana jest z uszkodzeniem lub niewłaściwą pracą samej tarczycy.
2. Wtórną – wynika z niedoboru lub braku TSH w wyniku uszkodzenia przysadki.
3. Trzeciorzędową – tym razem problemem jest podwzgórze i brak wydzielania TRH.

By nie zagłębiać się w szczegóły, w tym artykule omówimy wyłącznie pierwotną niedoczynność.

Kto jest narażony na niedoczynność tarczycy?

WHO podaje, że problemy z tarczycą ma ponad 300 milionów ludzi na całym świecie. Jednak spory odsetek pacjentów nie jest tego świadomy. W Polsce specjaliści szacują, że nieprawidłowości związane z tym gruczołem dotykają około 22% całej populacji.

Niedoczynność tarczycy występuje aż 5 razy częściej u kobiet (zwłaszcza ciężarnych i młodych matek) niż u mężczyzn. Jest stwierdzana u 1-6% osób do 60 roku życia, a prawdopodobieństwo wystąpienia choroby wzrasta wraz z wiekiem.

Kto należy do grupy ryzyka niedoczynności tarczycy?

• kobiety (w szczególności ciężarne i młode matki),
• osoby starsze,
• chorzy z zespołem Downa lub Turnera,
• osoby, u których wywiad rodzinny w kierunku autoimmunologicznego zapalenia tarczycy (tzw. choroba Hashimoto) jest dodatni,
• pacjenci z innymi chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak cukrzyca typu 1,
• osoby poddane leczeniu jodem radioaktywnym lub narażone na promieniowanie (w tym radioterapię),
• pacjenci przyjmujący niektóre leki (m.in związki litu, sunitynib, sorafenib, interferon alfa),
• chorzy, u których stwierdzono receptorową oporność na hormony tarczycy – hormony są produkowane w sposób prawidłowy (a niekiedy nawet wzmożony), jednak nie mogą przyłączyć się do odpowiednich komórek i zapoczątkować zmian metabolicznych,
• pacjenci z usuniętą tarczycą.

W Polsce w latach 80. i 90. XX wieku najczęstszą przyczyną niedoczynności tarczycy był niedobór jodu. Brak substratu w postaci jodu sprawia, że hormony nie mogą zostać prawidłowo syntezowane.

W dzisiejszych czasach poziom dostępnego jodu znacznie wzrósł, dlatego na prowadzenie wysunęło się przewlekłe, autoimmunologiczne zapalenie tarczycy i to właśnie ono stało się najczęstszą przyczyną niedoczynności tego gruczołu.

Czytaj kiedy konieczne jest usunięcie tarczycy.

 

Niedoczynność tarczycy – objawy

Niedobór hormonów tarczycy ma wpływ na cały organizm. Przede wszystkim obserwowane jest spowolnienie procesów metabolicznych i zmniejszenie rozkładu tzw. glikozaminoglikanów (m.in kwasu hialuronowego).

Powoduje to odkładanie się tych związków w tkankach i zatrzymywania w nich wody. Jest to główną przyczyną występowania obrzęków w skórze (na twarzy, w okolicy powiek), mięśniu sercowym i mięśniach poprzecznie prążkowanych.

Objawy różnią się w zależności od stopnia zaawansowania choroby. Może bowiem wystąpić tak zwana subkliniczna niedoczynność tarczycy, w której nie ma jeszcze symptomów schorzenia, jednak badania hormonalne nie są już prawidłowe.

Subkliniczna postać niedoczynności prowadzi do pełnoobjawowej, w której najczęściej występujące problemy to:

• przyrost masy ciała,
• osłabienie, zmęczenie i zmniejszona tolerancja wysiłku,
• problemy z koncentracją i zapamiętywaniem,
• senność przez cały dzień,
• spowolnienie,
• nietolerancja zimna i uczucie chłodu – obserwowane jest łatwe marznięcie (zwłaszcza rąk i stóp),
• zaparcia,
• u kobiet – zaburzenia miesiączkowania (w postaci krótszych cykli, obfitych miesiączek, niepłodności),
• u mężczyzn – osłabione libido, zaburzenia wzwodu.

Pacjenci mogą odczuwać również:

• zimną, suchą, bladą skórę,
• obrzęk twarzy, powiek, rąk,
• suchość i łamliwość włosów,
• zwolnienie czynności serca, słabe tętno, niskie ciśnienie,
• ochrypły głos,
• zmniejszenie siły mięśniowej,
• obrzęk stawów (zwłaszcza kolanowych).

Jeśli niedoczynność tarczycy nie będzie odpowiednio leczona – objawy ulegną nasileniu, aż osiągną stadium końcowe i doprowadzą do rozwoju śpiączki hipometabolicznej objawiającej się hiperkapnią (zbyt wysokie stężenie dwutlenku węgla we krwi), hipoksją (niedotlenieniem tkanek), kwasicą, zaburzeniami elektrolitowymi i hipotermią (mniej niż 30°C).

W obecnych czasach obserwowana jest niezwykle rzadko.

 

Diagnostyka niedoczynności tarczycy

Diagnostykę należy rozpocząć niezwłocznie po pojawieniu się pierwszych, alarmujących symptomów. Należą do nich: zmęczenie, przybieranie na wadze (pomimo stałej diety i niezmiennego trybu życia), depresja, częste uczucie zimna, sucha skóra i włosy.

Jednak nawet jeśli objawy nie występują – warto udać się na badania kontrolne. Mogła rozwinąć się bowiem subkliniczna niedoczynność tarczycy. Mimo, że nie jest odczuwalna dla pacjenta – należy ją leczyć.

Badania hormonalne

Podstawą diagnostyczną są badania hormonalne. W tym celu pobiera się od pacjenta próbkę krwi, a następnie oznacza stężenie poszczególnych hormonów. Ich ilość oraz proporcje zawarte między nimi pozwalają na postawienie rozpoznania.

TSH

Dla niedoczynności tarczycy charakterystyczne jest podwyższone stężenie TSH w surowicy krwi. Dzieje się tak ze względu na brak zwrotnego hamowania osi podwzgórze → przysadka → tarczyca. Nadmiar produktu hamuje jego produkcję. Jeśli więc mamy niedobór, sytuacja jest przeciwna – niedobór hormonów tarczycy sprawia, że synteza TSH przez przysadkę nie ulega zatrzymaniu.

Oznaczanie TSH jest podstawowym i najprostszym sposobem na wstępne ocenienie stanu tarczycy. W razie nieprawidłowości konieczna jest jednak dalsza diagnostyka.

T4 i T3

Kolejnym często zalecanym badaniem jest oznaczenie stężenia hormonów tarczycy w surowicy (T4, T3). Jest mniej swoiste od TSH, dlatego najczęściej wykonuje się je jednocześnie. W niedoczynności tarczycy obserwowany jest spadek stężenia tyroksyny i trójjodotyroniny (ta ostatnia może być w normie).

Subkliniczna niedoczynność tarczycy

Nieco inaczej jest w przypadku subklinicznej niedoczynności tarczycy. Okazuje się, że przysadka odczytuje nawet niewielkie zmiany zachodzące w organizmie (wynikające z niedoboru jodu lub problemów z białkami biorących udział w syntezie hormonów) i reaguje zwiększoną produkcją TSH jeszcze przed wystąpieniem niedoboru hormonów we krwi.

Można to podsumować następującym zestawieniem:

	Jawna niedoczynność tarczycy	Subkliniczna (utajona) niedoczynność tarczycy
TSH	↑	↑
hormony tarczycy (T4, T3)	↓	norma

Przesiewowe badanie noworodków

W 1985 roku powstała specjalna Pracownia Badań Naukowych w Instytucie Pediatrii w Krakowie, w której rozpoczęto realizację badań w kierunku wykrywania wrodzonej niedoczynności tarczycy. Z biegiem lat podobne działania zaczęły się szerzyć w innych rejonach Polski i obecnie każdemu dziecku wykonywany jest przesiewowy test polegający na oznaczeniu TSH.

Prawidłowe funkcjonowanie gruczołu tarczycy ma dla rozwoju dziecka ogromne znaczenie. Niedobór hormonów (lub jodu, który w efekcie doprowadza do braku hormonów) sprawia, że struktury Ośrodkowego układu nerwowego nie mogą prawidłowo się rozwinąć ani sprawnie funkcjonować. Może to doprowadzić do niedorozwoju umysłowego (tzw. kretynizm tarczycowy).

Szybkie wykrycie problemu pozwala na wdrożenie adekwatnego leczenia i uzyskanie równowagi hormonalnej, dzięki czemu dziecko może się prawidłowo rozwijać.

 

Inne badania

Ze względu na fakt, że niedoczynność tarczycy może wynikać z różnych przyczyn – w celu dokładnej diagnostyki wykonuje się badania dodatkowe. Należą do nich:

1. Oznaczenie przeciwciał przeciwtarczycowych (głównie anty-TPO) – ich stężenie będzie wyższe jeśli doszło do autoimmunologicznej choroby tarczycy. We krwi pojawiają się wówczas przeciwciała atakujące komórki gruczołu.
2. Oznaczenie ilości czerwonych krwinek i hemoglobiny – niedokrwistość to częsty objaw towarzyszący niedoczynności tarczycy. Niedobór T3 i T4 sprawiają, że czynność szpiku kostnego może zostać zahamowana, więc krwinki nie będą produkowane.
3. Oznaczenie stężenia cholesterolu całkowitego, frakcji LDL (tzw. “zły cholesterol) i triglicerydów – w przypadku niedoczynności tarczycy występuje zwiększona ilość wszystkich tych składowych. Wynika to z upośledzenia przemian metabolicznych.
4. Oznaczenie aktywności aminotransferazy asparaginianowej (AST) w surowicy – AST to jeden z enzymów wątrobowych, który obrazuje stan tego organu. Jego stężenie rośnie jeśli czynność wątroby zostanie zachwiana. Hormony tarczycy są przekształcane w aktywną postać (z T4 konwersja do T3) właśnie w wątrobie. Dlatego przy niedoczynności może być obserwowany wzrost AST.

Badania obrazowe

Obecnie najpowszechniejszą metodą diagnostyczną wszelkich chorób tarczycy jest badanie ultrasonograficzne (USG). W przypadku niedoczynności ma drugorzędne znaczenie, niemniej pozwala na wykrycie guzków lub wola, które wynikają z nieprawidłowej produkcji hormonów.

W zaawansowanej niedoczynności wykonuje się również USG jamy brzusznej (ze względu na ryzyko odkładania się płynu w jamie otrzewnej) oraz RTG klatki piersiowej (płyn w jamie opłucnej i powiększenie sylwetki serca).

Charakterystyczny wygląd załamków w obrazie EKG oraz bradykardia (niski puls) również są przydatną informacją dla diagnosty.

Badanie palpacyjne (dotykiem)

Najszybsze, najprostsze badanie, które można wykonać samodzielnie w domu. Regularna ocena wielkości gruczołu tarczycy pozwala szybko zareagować w sytuacjach alarmujących i zapobiec groźnym skutkom schorzeń związanych z tarczycą.

Badanie warto rozpocząć od oglądania szyi (najlepiej podczas przełykania). Można to wykonać przy lustrze lub poprosić kogoś o ocenę. Jeśli zaczną się pojawiać zarysy wola, a do tego powierzchniowo ułożone żyły – koniecznie trzeba zgłosić się do lekarza.

Kolejny etap obejmuje badanie palpacyjne. Pozycją najczęściej przyjmowaną przez lekarzy jest pozycja stojąca za pacjentem. Z użyciem trzech palców (wskazujący, środkowy i serdeczny) obejmują oburącz szyję chorego (tuż pod wystającą chrząstką) i proszą o kilkurazowe przełknięcie śliny.

Dzięki temu gruczoł tarczycy znajdzie się tuż pod ich palcami, dzięki czemu będą mogli ocenić jego wielkość, strukturę, twardość, kształt.

Metodę tę można zastosować również w ramach samobadania, jednak należy uważać, by dotyk nie był zbyt mocny. Mogłoby to bowiem doprowadzić do uszkodzenia struktur tarczycy, zapoczątkowania reakcji zapalnej albo zafałszowania wyników laboratoryjnych (pod wpływem mechanicznego drażnienia tarczyca zwiększa produkcję hormonów).

Powiększona tarczyca – co oznacza?

Choć duża tarczyca kojarzona jest zwykle z nadmierną aktywnością gruczołu – może również pojawić się przy niedoczynności. Powiększenie objętości określa się wspólnym mianem wola.

Może pojawić się przy niedoborze jodu (co jest najczęstszą przyczyną wola u dzieci), chorobie Hashimoto (zapalenie autoimmunologiczne), chorobie Gravesa-Basedowa (czyli nadczynności tarczycy; typowy obraz to znacznie powiększona tarczyca widoczna gołym okiem), guzach tarczycy.

Samo stwierdzenie powiększenia gruczołu nie jest jednak powodem do niepokoju. Zmiana wielkości zwykle jest łagodna, a pacjenci poza tym nie zgłaszają żadnych innych dolegliwości. Wymaga to jednak konsultacji lekarskiej i dalszej diagnostyki.

Tarczyca może ulec zwiększeniu również w warunkach prawidłowych, fizjologicznych. Dzieje się tak m.in w czasie ciąży. Jej objętość ulega zmianom również w zależności od dnia cyklu menstruacyjnego.

Niedoczynność tarczycy – leczenie

Po dokładnej diagnostyce i stwierdzeniu niedoboru hormonów tarczycy – stosuje się leczenie substytucyjne, czyli zastępcze. Skoro problemem jest niskie stężenie hormonów, najlepszym i najprostszym sposobem jest podanie sztucznych zamienników. Należy do nich lewoskrętna tyroksyna, której dawka jest dobierana indywidualnie do pacjenta i jego wyników.

Leczenie zaczyna się zazwyczaj od małej dawki, którą stopniowo się zwiększa (co 2-4 tygodnie) aż do uzyskania satysfakcjonujących wyników badań laboratoryjnych.

Jak przyjmować leki?

Przyjmowanie hormonów tarczycy różni się od zażywania innych leków. Należy przestrzegać rygorystycznych zasad jeśli chce się osiągnąć poprawę stanu zdrowia. Żeby działanie lewotyroksyny było jak najbardziej skuteczne, należy ją przyjmować rano, na czczo (!), 30-60 minut przed śniadaniem.

Wyjątkiem są pacjenci, którzy przyjmują wiele leków na czczo – wówczas zaleca się stosowanie hormonu przed snem (minimum 3h po ostatnim posiłku).

W niedoczynności tarczycy leki należy przyjmować przez całe życie.

 

Niedoczynność tarczycy w ciąży

Bez względu na to, czy u kobiety wcześniej wystąpiła już niedoczynność tarczycy (z jakichkolwiek przyczyn), czy nie – zalecana jest suplementacja jodkiem potasu zarówno w okresie ciąży, jak i podczas karmienia piersią.

U ciężarnych wykonuje się rutynowe badanie przesiewowe w kierunku zaburzeń czynności tarczycy, które powinno odbyć się na pierwszej położniczej wizyty (4-8 tydzień ciąży).

Zarówno u kobiet z jawną, jak i subkliniczną postacią niedoczynności trzeba kontrolować  tarczycę co 4-6 tyg w I i II trymestrze oraz minimum raz w III trymestrze. Czytaj więcej o: Niedoczynności tarczycy w ciąży

Jak długo żyje się z niedoczynnością tarczycy?

Jeśli niedoczynność tarczycy jest odpowiednio leczona – nie prowadzi do istotnych ograniczeń trybu i długości życia.

W przypadku gdy choroba nie zostanie rozpoznana, albo leczenie zostanie przerwane – w krótkim czasie będzie można zaobserwować znaczne pogorszenie stanu zdrowia chorego (i tym samym zwiększenie ryzyka powikłań niedoczynności i skrócenia czasu życia), a w skrajnych przypadkach – dojdzie do wystąpienia śpiączki.

Jeśli niedobór hormonów tarczycy wystąpi u dzieci, może doprowadzić do gorszego rozwoju umysłowego, a jeśli u osób starszych – do zmian otępiennych.

 

 

Umów się na leczenie niedoczynności tarczycy:

Tel: 503-733-127

Pracujemy od poniedziałku do piątku w godzinach od 7:00 do 20:00

OPINIE O NAS:

 

 

Bibliografia:

1. “Niedoczynność tarczycy”, Interna Szczeklika, 2021
2. “Niedoczynność tarczycy”, Andrzej Lewiński, Ewa Płaczkiewicz-Jankowska https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.9.1.
3. “Badania przesiewowe noworodków w kierunku wrodzonej niedoczynności a monitorowanie niedoboru jodu w środowisku w Polsce południowo-wschodniej w latach 1985-2000”, Endokrynologia Pediatryczna, Tom 1 | Rok 2002
4. “Diagnostyka obrazowa chorób tarczycy”, Tadeusz Budlewski, Edward Franek, Choroby Serca i Naczyń 2009
5. “Underactive thyroid (hypothyroidism)” https://www.nhs.uk/conditions/underactive-thyroid-hypothyroidism/

6. Niedoczynność tarczycy – postępowanie dietetyczne, https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/niedoczynnosc-tarczycy-postepowanie-dietetyczne/

 

Data publikacji: 27.07.2022

Data ostatniej aktualizacji: 07.05.2024